«Το παιχνίδι είναι η υψηλότερη μορφή έρευνας» είχε πει ο Άλμπερτ Αϊνστάιν και ενώ πολλοί από εμάς ονειρευόμαστε να δούμε τα παιδιά μας μικρούς επιστήμονες, ακολουθούμε την εντελώς αντίθετη κατεύθυνση από αυτή που είχε δείξει η τεράστια εκείνη ιδιοφυΐα. Στις συζητήσεις μας με άλλους γονείς καταλήγουμε να συγκρίνουμε τις ικανότητες των παιδιών μας στη γραφή, την ανάγνωση και τα μαθηματικά (έστω και αν τα παιδιά μας είναι ακόμα προσχολικής ηλικίας). Μπαίνουμε στο τριπάκι του ανταγωνισμού και πιάνουμε τον εαυτό μας να αναρωτιέται γιατί αφήνουμε το νήπιο να περνάει τον χρόνο του παίζοντας με τουβλάκια ενώ θα μπορούσαμε να του μάθουμε την αλφαβήτα.
Όμως οι νέες έρευνες προειδοποιούν ότι τα σύγχρονα παιδιά έχουν λιγότερες ώρες ελεύθερου παιχνιδιού από ό,τι εμείς – συγκεκριμένα, οκτώ λιγότερες την εβδομάδα συγκριτικά με είκοσι χρόνια πριν, σύμφωνα με τον ψυχολόγο David Elkind του Πανεπιστημίου Ταφτς. Η νοσταλγία, λοιπόν, που ίσως μας κυριεύει, για τα «ανέμελα δικά μας παιδικά χρόνια σε αλάνες και γειτονιές» δεν οφείλεται -ή τουλάχιστον δεν οφείλεται αποκλειστικά- σε μια εξιδανίκευση του παρελθόντος αλλά έχει επιστημονική βάση. Πού έχουν πάει αυτές οι οκτώ ώρες παιχνιδιού; Σε ηλεκτρονικά παιχνίδια και εξωσχολικές δραστηριότητες, μεταξύ άλλων.
Αναμφίβολα είναι χρήσιμος ο ρόλος του τάε κβο ντο ή των μαθημάτων ρομποτικής, αλλά τίποτα δεν μπορεί να αντικαταστήσει το ελεύθερο παιχνίδι και τα άπειρα οφέλη του, όπως η ανάπτυξη της λεπτής και αδρής κινητικότητας, της ικανότητας επίλυσης προβλημάτων, της συνεργασίας με άλλους, της φαντασίας, της δημιουργικότητας και της αυτοπειθαρχίας. Όταν ένα μικρό παιδί παίζει με τουβλάκια, για παράδειγμα, κάθε άλλο παρά «χάνει τον χρόνο του»: Μεταξύ άλλων, αρχίζει να αντιλαμβάνεται μαθηματικές και άλλες επιστημονικές έννοιες τις οποίες στο μέλλον ίσως εξαργυρώσει σε ένα αξιοζήλευτο βιογραφικό, αν αυτό είναι το ζητούμενο.
ΔΙΑΒΑΣΤΕ ΕΠΙΣΗΣ: Πώς θα μάθω στο παιδί μου να χάνει, χωρίς να... τα χάνει;!
Επιπλέον, μια μεγάλη αυστραλιανή έρευνα του 2022 που έγινε σε νήπια και παιδιά προσχολικής ηλικίας κατέληξε στο συμπέρασμα ότι το ελεύθερο παιχνίδι παίζει θεμελιώδες ρόλο στην ανάπτυξη του αυτοελέγχου, η οποία με τη σειρά της συνδέεται με αμέτρητα οφέλη, από κοινωνικές δεξιότητες μέχρι χαμηλότερο κίνδυνο να υιοθετήσει κάποιος ανθυγιεινές συνήθειες στο μέλλον.
Το ελεύθερο παιχνίδι βοηθάει ακόμα και στην προστασία της ψυχικής υγείας του παιδιού, όπως επισημαίνει ο Αμερικανός παιδίατρος Kenneth R. Ginsburg, σε μια ειδική αναφορά που συνέγραψε για την Αμερικανική Ακαδημία Παιδιατρικής: «Μέσα από αυτό, τα παιδιά διαχειρίζονται το άγχος και τους φόβους τους. Είναι ο φυσικός τρόπος να χτίσουν τις άμυνές τους».
Οι δομημένες δραστηριότητες «βολεύουν»
Γιατί όμως εξορίζουμε, γονείς και εκπαιδευτικοί, το ελεύθερο παιχνίδι από τη ζωή των παιδιών; Από φόβο, απαντά η Kathy, ψυχολόγος στο Πανεπιστήμιο Τεμπλ, μήπως «μείνουν πίσω». Επομένως το τριπάκι του ανταγωνισμού, που λέγαμε, παίζει ρόλο. «Θέλουμε να προετοιμάσουμε τα παιδιά μας για μια παγκοσμιοποιημένη κοινωνία. Οπότε, τι κάνουμε; Τα παραγεμίζουμε με ασήμαντες πληροφορίες» προσθέτει η Hirsh-Pasek.
Υπάρχουν, ωστόσο, και άλλοι παράγοντες που ευθύνονται για το γεγονός ότι οι ώρες ελεύθερου παιχνιδιού μειώνονται. Όπως η μεταφορά των οικογενειακών δραστηριοτήτων από εξωτερικούς χώρους σε εσωτερικούς (διαμέρισμα, παιδότοποι) – είτε ελλείψει υπαίθριων χώρων είτε εξαιτίας του φόβου των γονιών να αφήσουν σήμερα τα παιδιά να παίξουν μόνα έξω –, η ακαταμάχητη γοητεία της ψηφιακής οθόνης, την οποία πολλά παιδιά ανακαλύπτουν πλέον από μικρή ηλικία, αλλά και οι αυξημένες υποχρεώσεις των γονιών, που δεν τους επιτρέπουν να ασχοληθούν αρκετά με τα παιδιά τους (καλώς ήρθατε ξανά, μητρικές ενοχές).
Το ομαδικό παιχνίδι πήγε στον παράδεισο
Πριν από περίπου δέκα χρόνια η καθηγήτρια του Τμήματος Επιστημών Προσχολικής Αγωγής και Εκπαίδευσης του ΑΠΘ Ελση Ντολιοπούλου και η νηπιαγωγός Χαριτωμένη Ρίζου, είχαν εκπονήσει μια έρευνα σε νηπιαγωγούς και γονείς από ολόκληρη τη χώρα. Στη μετα-πανδημική εποχή, μετά την απομόνωση και την τηλεκπαίδευση της καραντίνας, τα συμπεράσματά της μοιάζουν πιο επίκαιρα.
Ουσιαστικά, οι δύο Ελληνίδες ερευνήτριες επιβεβαίωσαν, χρησιμοποιώντας την επιστημονική μεθοδολογία τους, ό,τι παρατηρούμε καθημερινά, και εκπαιδευτικοί: Ότι τα παιδιά μας περνούν πολλές ώρες μπροστά στον υπολογιστή, στην τηλεόραση και σε άλλες οθόνες και, ακόμα και όταν παίζουν, επιδίδονται κυρίως σε ατομικά παρά σε συνεργατικά και ομαδικά παιχνίδια. Μερικές από τις συνέπειες, σύμφωνα με τις ειδικούς; Ενισχύεται η επιθετικότητά τους, σαμποτάρονται η δημιουργικότητα, η φαντασία και η ικανότητα συνεργασίας με τους συνομηλίκους τους.
«Καθεμία από τις αλλαγές μπορεί να κριθεί από άλλους θετικά και από άλλους αρνητικά. Για παράδειγμα, άλλοι κρίνουν θετικά και άλλοι αρνητικά τη χρήση των νέων τεχνολογιών στο παιχνίδι», επισημαίνει, παρ’ όλα αυτά, η κ. Ντολιοπούλου. Και είναι γεγονός ότι δεν μπορούμε να απορρίψουμε τα, όποια, οφέλη της τεχνολογίας και να επιστρέψουμε στην εποχή που τα παιδιά περνούσαν τις μέρες τους παίζοντας στους δρόμους κουτσό και αμπάριζα.
Αλλά όσο οι έρευνες πάνω στη σχέση της οθόνης με την ανάπτυξη του παιδιού συνεχίζονται, μπορούμε να εμπιστευτούμε άφοβα τα οφέλη του ελεύθερου παιχνιδιού. Κυρίως, μπορούμε να εμπιστευτούμε την ικανότητα του ίδιου του παιδιού να βρει μόνο του τον δρόμο προς τη μάθηση ακόμα και αν καταπιάνεται με κάτι τόσο «ασήμαντο» όσο ένα παγάκι που λιώνει. Ακόμα και αν η διδασκαλία δεν βασίζεται σε βιβλία με εντυπωσιακή εικονογράφηση και εργαστήρια STEM, αυτό το «ασήμαντο» παγάκι θα γίνει το πρώτο του μάθημα φυσικής πάνω στις ιδιότητες των υλικών.
Πώς θα ενθαρρύνουμε το ελεύθερο παιχνίδι;
- Επιβραβεύουμε το παιδί λεκτικά όταν το βλέπουμε να παίζει ελεύθερα. Μια ατάκα όπως «Τι εντυπωσιακό πύργο που έφτιαξες με τα τουβλάκια σου!» θα τονώσει την αυτοεκτίμησή του του και θα του δώσει το κίνητρο να συνεχίσει.
- Του προσφέρουμε παιχνίδια που ευνοούν τη δημιουργικότητα και τη φαντασία. Για παράδειγμα, ένα λευκό μπλοκ ζωγραφικής είναι προτιμότερο από ένα έτοιμο, ασπρόμαυρο σχέδιο που το παιδί θα κληθεί, απλά, να χρωματίσει. Ένα κομμάτι πηλού συνιστάται περισσότερο από ένα σετ υλικών χειροτεχνίας με το οποίο μπορεί να φτιάξει μόνο συγκεκριμένες φιγούρες.
- Αποφεύγουμε να γεμίσουμε ασφυκτικά το πρόγραμμά του με δραστηριότητες. Ειδικά σε ένα παιδί σχολικής ηλικίας, που έχει ήδη πρωινά μαθήματα και, μετά την επιστροφή του στο σπίτι, τη μελέτη. Φροντίζουμε, δηλαδή, να έχει καθημερινά έστω και λίγο χρόνο για ελεύθερο παιχνίδι.
- Οργανώνουμε playdates με συμμαθητές του ή με παιδιά φίλων μας, ανάλογα και με την ηλικία του. Ή, απλά, προσκαλούμε συνομήλικα παιδιά της γειτονιάς και το αφήνουμε να απολαύσει, έστω και στην πυλωτή μιας πολυκατοικίας, ένα είδος ελευθερίας που πολλοί από εμάς ζήσαμε στα παιδικά μας χρόνια.
Note: Το άρθρο αυτό δημοσιεύτηκε πρώτη φορά τον Απρίλιο του 2023.
