Όταν πριν από λίγο καιρό ανακοίνωσα με ενθουσιασμό στον 9χρονο γιο μου ότι περιμέναμε, από μέρα σε μέρα, να υποδεχτούμε στην οικογένεια την ξαδερφούλα του, δηλαδή τη μικρότερη αδερφή του 4χρονου ξαδέρφου του, η πρώτη ατάκα του ήταν: «Δηλαδή τώρα θα πρέπει να προσέχω και την μπέμπα;».
Μετά το αρχικό γέλιο, ακολούθησε ένας προβληματισμός: Μήπως κάθε φορά που του ζητάω να «προσέχει» και να «συμβουλεύει» τον μικρό ξάδερφό του, τον φορτώνω με περισσότερες ευθύνες από όσες του αναλογούν; Μήπως την ώρα που είναι μαζί, αντί απλά να απολαμβάνει το παιχνίδι με το ξαδερφάκι του, προσπαθεί να συμπεριφερθεί σαν ένας γονιός σε μικρογραφία;
Φαντάζομαι ότι αυτή η σκέψη περνάει από το μυαλό πολλών γονιών που ζητούν από το μεγαλύτερο παιδί τους π.χ. να έχει τον νου του στο αδερφάκι του ενώ εκείνοι κάνουν δουλειές ή να το συνοδεύσει από το σχολείο στο σπίτι.
Αναζητώντας την ισορροπία
Κανένας δεν θα διαφωνήσει, μάλλον, ότι είναι καλό ένα παιδί να αναλαμβάνει όσες ευθύνες αναλογούν στην ηλικία του – που θα το βοηθήσουν να εξελιχθεί σε ανεξάρτητο και υπεύθυνο ενήλικα. Πώς θα καταλάβουμε όμως ότι οι «όσες ευθύνες αναλογούν στην ηλικία του» γίνονται «υπερβολικά πολλές», σε σημείο να το στρεσάρουν, ίσως ακόμα και να του στερούν την ανεμελιά της ηλικίας του;
Η ισορροπία είναι λεπτή και συχνά δυσδιάκριτη, όμως οι συμβουλές των ειδικών θα μας βοηθήσουν να τη διεκδικήσουμε και, όπου χρειαστεί, να την αποκαταστήσουμε.
1.Αναθέτουμε στα παιδιά ευθύνες όχι μόνο ανάλογα με την ηλικία αλλά και σύμφωνα με τον βαθμό ωριμότητας, τις ιδιαίτερες ικανότητές τους και τον διαθέσιμο χρόνο τους. Σίγουρα θα έχουμε διαβάσει, ας πούμε, κάποια λίστα με εργασίες στο σπίτι που μπορεί να κάνει ένα παιδί σε κάθε ηλικία. Μπορεί να μας δώσει μερικές γενικές κατευθύνσεις, αλλά είναι σημαντικό να την προσαρμόσουμε στο δικό μας παιδί.
2.Ας αναρωτηθούμε: ποια είναι η πρόθεσή μας κάθε φορά που αναθέτουμε μια ευθύνη στα παιδιά μας; Πιστεύουμε ότι θα τους κάνει καλό ή, στην πραγματικότητα, εξυπηρετούμε αποκλειστικά δικούς μας σκοπούς; Αν, για παράδειγμα, τους ζητήσουμε να μας βοηθήσουν στα ψώνια και το μαγείρεμα, ναι μεν ξεκουράζουν τη μαμά και τον μπαμπά αλλά ταυτόχρονα κατανοούν πόσο σημαντικό είναι να συνεισφέρουν στην οικογένεια (και στην εκάστοτε κοινότητα, μεγαλώνοντας). Αν όμως, από την άλλη, τα φορτώνουμε με ένα σκασμό εξωσχολικές δραστηριότητες, και περιμένουμε να αποδίδουν σε όλες, ίσως ικανοποιούμε μια καθαρά δική μας ανάγκη.
3.Σε ό,τι τους αναθέτουμε, τα υποστηρίζουμε και τους υπενθυμίζουμε ότι είμαστε δίπλα τους. Όσο εύκολο ή δύσκολο κι αν πιστεύουμε ότι είναι αυτό. Όσο ικανά και ώριμα κι αν θεωρούμε τα παιδιά μας. Αυτό δεν σημαίνει ότι λύνουμε τις σχολικές ασκήσεις τους όποτε δυσκολεύονται, αλλά πως μπορούμε να τους δώσουμε κάποιες συμβουλές και να οργανώσουμε μαζί τον χώρο και τον χρόνο τους ώστε η μελέτη τους να γίνει πιο αποδοτική.
4.Δεν ξεχνάμε ότι οι ευθύνες μπορούν να γίνουν ευκαιρίες να καλλιεργήσουν τα ενδιαφέροντα και τις κλίσεις τους. Αν αγαπούν τη φύση, μπορεί να ανθήσουν αναλαμβάνοντας τη φροντίδα του κήπου. Αν ενδιαφέρονται για τις επιστήμες, τα ενθαρρύνουμε να αναλάβουν μια εργασία που μπορεί να είναι μεν απαιτητική, αλλά πιστεύουμε ότι θα τα γεμίσει με νέες γνώσεις και αυτοπεποίθηση. Σε κάθε περίπτωση,τους δείχνουμε ότι τα αγαπάμε άνευ όρων, όχι για τους βαθμούς που φέρνουν ή τις εργασίες που κάνουν στο σπίτι.
5.Τους αφήνουμε πάντα το περιθώριο να χαρούν την παιδική ηλικία τους: φροντίζουμε να έχουν χρόνο και ενέργεια για ελεύθερο παιχνίδι, ξεκούραση και κοινωνικοποίηση.
6. Ποτέ μα ποτέ δεν τους παραχωρούμε τον δικό μας ρόλο. Είναι υγιές να ζητήσουμε από ένα μεγαλύτερο αδερφάκι να προσέξει για λίγο το μικρότερο όσο λείπουμε στο σουπερμάρκετ. Ή να το βοηθήσει να μάθει ποδήλατο. Το πρόβλημα αρχίζει όταν η σχέση ανάμεσα σε δύο αδέρφια μοιάζει περισσότερο με εκείνη μεταξύ γονιού και παιδιού. Ή όταν περιμένουμε από ένα παιδί να φροντίσει τον γονιό του, οπότε ουσιαστικά αντιστρέφονται οι ρόλοι. Οι ειδικοί μιλούν σε αυτές τις περιπτώσεις για parentification(«γονεοποίηση») του παιδιού, που του προκαλεί στρες, υπονομεύει την ομαλή ανάπτυξή του και μπορεί να έχει μακροχρόνιες επιπτώσεις στην ψυχική υγεία και τις διαπροσωπικές σχέσεις του.
Οκτάχρονα με ευθύνες ενήλικα
Με τον όρο «parentification»περιγράφονται οι περιπτώσεις όπου ουσιαστικά φορτώνουμε ένα παιδί με ενήλικες ευθύνες και υποχρεώσεις, όπως η συστηματική φροντίδα των μικρότερων αδερφών του, ο υπερβολικός αριθμός εργασιών στο σπίτι ή εκτός, ακόμα και η συναισθηματική υποστήριξη των γονιών του. Πρόκειται για μια μη υγιή δυναμική, από την οποία κινδυνεύουν περισσότερο οικογένειες με συγκεκριμένα χαρακτηριστικά: όπου, για παράδειγμα, ο ένας γονιός απουσιάζει/ δεν είναι συναισθηματικά διαθέσιμος για τα παιδιά του ή κάποιο μέλος τους, είτε γονιός είτε παιδί, υποφέρει από μια χρόνια και σοβαρή ασθένεια.
Οικογένειες και παιδιά σε κρίση
Η «γονεοποίηση» συνδέεται με αυξημένο κίνδυνο ψυχικών προβλημάτων όπως οι κρίσεις πανικού, το άγχος, η κατάθλιψη και η ιδεοψυχαναγκαστική διαταραχή. Μπορεί να ωθήσει τα παιδιά να αποξενωθούν μακροπρόθεσμα από τους γονείς και τα αδέρφια τους, στην προσπάθειά τους να δραπετεύσουν, ή να τα φορτώσει με μη υγιή μοτίβα που θα αναπαράγουν και σε άλλες σχέσεις τους (για παράδειγμα, να επιδιώκουν να γίνουν φροντιστές και του συντρόφου τους). Μελέτη του Πανεπιστημίου του Μίσιγκαν έδειξε ότι επηρεάζει ακόμα και τις επόμενες γενιές, καθώς τα παιδιά που φορτώνονται με υπέρμετρες ευθύνες είναι πιθανότερο, αν γίνουν γονείς μεγαλώνοντας, να παραμελήσουν τις ανάγκες των δικών τους παιδιών.
Ίσως ζήσαμε κι εμείς το parentification ως παιδιά, έστω και σε μια πιο ήπια έκφρασή του, αν π.χ. οι γονείς μας μάς καμάρωναν που «φροντίζαμε τα μικρά μας αδερφάκια σαν μεγάλοι». Οι νεότερες γενιές γονιών μπορεί να είναι πιο ευαισθητοποιημένες και ενήμερες σε θέματα ψυχολογίας και διαπαιδαγώγησης, αλλά σε μια περίοδο κρίσης, όπως σε ένα διαζύγιο ή μια ξαφνική ασθένεια, οι ρόλοι στην οικογένεια μπορεί να γίνουν πιο ρευστοί και να μπερδευτούν μεταξύ τους: ένας γονιός όχι μόνο να μην είναι πλέον σε θέση να φροντίσει το παιδί του, αλλά να χρειάζεται ο ίδιος φροντίδα.
Αν αυτή η περίοδος κρίσης κρατήσει λίγο, δεν ανησυχούμε: Αν, για παράδειγμα, ένα βράδυ νιώθουμε άρρωστοι, καθόλου δεν πειράζει να ζητήσουμε από το μεγαλύτερο παιδί μας να μαγειρέψει για όλη την οικογένεια. Αν όμως η κρίση παραταθεί, δεν προσδοκούμε από τα παιδιά να πάρουν τη θέση μας, αλλά απευθυνόμαστε σε φίλους, συγγενείς και επαγγελματίες για την πρακτική και συναισθηματική υποστήριξη που ίσως έχουμε ανάγκη.
